75 rocznica Zagłady Żydów w Łomazach
Las Hały – 75 rocznica Zagłady Żydów w Łomazach. Na konferencji w Wannsee która odbyła się w styczniu 1942 r. podjęto decyzję w sprawie ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej jako eufemistycznie określono akcję zagłady Żydów. Operacji nadano kryptonim „Reinhardt”. O świcie 17 sierpnia 1942 r.* Niemcy rozpoczęli akcję likwidacji łomaskiego getta. W lesie Hały nieopodal Łomaz oddział niemieckiej policji dokonał ludobójstwa ludności żydowskiej. W masowej egzekucji, która trwała przez cały dzień śmierć poniosło ponad 2000 osób w tym niemowlęta, kobiety i starcy. W 1949 r. dokonano ekshumacji i przeniesienia szczątków ofiar na cmentarz żydowski w Łomazach.
O 4:00 niemieccy oprawcy byli gotowi. Łomazy znajdowały się z dala od linii kolejowej, która pozwoliłaby na wywiezienie ludności do obozów zagłady, postanowiono dokonać mordu w pobliskim lesie. Niemowlęta, starców oraz osoby, które nie były w stanie same się poruszać miano zabijać na miejscu. Pozostałych spędzono na plac szkolny. Wybrano grupę około około 60-70 młodych mężczyzn, których zabrano do lasu gdzie kazano im kopać masowe groby. Kiedy kopanie grobów dobiegało końca, z Łomaz na miejsce kaźni wyruszył „marsz śmierci”, tych którzy upadli rozstrzeliwano.
Na miejscu zostali rozebrani i ograbieni. Rozpoczęła się eksterminacja. Na krawędziach grobu stali mordercy. Ofiarom kazano wchodzić do dołu gdzie je rozstrzeliwano. Po pewnym czasie ciał ofiar było tak dużo, że groby wypełniły się po brzegi. Podnosząca się woda gruntowa wraz z krwią powodowały, że ciała ofiar pływały po grobie. Nie wszystkie ofiary ginęły od razu, umierali dusząc się pod ciałami kolejnych ofiar. Mordercy zmieniali się co pięć lub sześć egzekucji. Masakra trwała do około 19:00. Groby zasypała grupa Żydów, których także rozstrzelano. Odjeżdżające jednostki morderców mogły jeszcze zauważyć jak cienka warstwa ziemi na grobach się porusza.1
„Pan jest moim pasterzem, nie brak mi niczego.
Pozwala mi leżeć na zielonych pastwiskach. …”2
19 października 2017 r. w 75 rocznicę masakry, nad ziemią łomaską ponownie popłynęły modlitwy w języku hebrajskich.
Dla uczczenia ofiar niemieckiego okupanta na miejscu kaźni zebrali się gospodarze: Mieczysław Trochimiuk – opiekun miejsca i autor rzeźb, okoliczni mieszkańcy, młodzież szkolna, Jerzy Czyżewski – wójt Gminy Łomazy, Bogumiła Wińska – Dyrektor Zespołu Szkół w Łomazach, Ryszard Bielecki – Dyrektor Gminnego Ośrodka Kultury w Łomazach, Agata Chwalewska – Dyrektor Gminnej Biblioteki Publicznej w Łomazach, Cezary Nowogrodzki – prezes „Stowarzyszenia TŁOKA” w Koszołach, ksiądz Andrzej Ognik wikariusz parafii rzymsko-katolickiej w Łomazach a także goście: licealiści z Izraela, biskup pomocniczy Archidiecezji Lubelskiej Mieczysław Cisło przez 10 lat pełniący funkcję Przewodniczącego Komitetu ds. Dialogu z Judaizmem, rabin Michael Schudrich – Naczelny Rabin Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie, Dawid Drabik – Zastępca Dyrektora Biura Kultury i Dziedzictwa Narodowego w Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Zbigniew Niziński – Prezes i założyciel Fundacji „PAMIĘĆ, KTÓRA TRWA”.
Historia magistra vitae – historia nauczycielką życia, przypomniał zebranym łacińską sentencję biskup Mieczysław Cisło, aby uświadomić czym powinny być takie miejsca, dawać nam współczesnym lekcję, i uświadamiać jak cienka linia dzieli nas od bestialstwa. Jak chore postawy mogą zachwiać nasz balans pomiędzy człowieczeństwem a barbarzyństwem.
Do słów biskupa nawiązał opiekun miejsca a jednocześnie naoczny świadek wydarzeń Mieczysław Trochimiuk, który na zadane przez samego siebie pytanie „Co ja, jako 6-cio letni chłopiec mogłem wówczas zrobić?”. Szybko odpowiada – a jakże, pytaniem – „Co mogę zrobić teraz?” i odpowiada czynami: opiekując się tym miejsce a także przeciwstawiając się takim postawom jak rasizm, ksenofobia, antysemityzm, czy nacjonalizm.
Uroczystość uświetnił także występ chóru młodzieży łomaskiej. Po którym, przy grobie 25 pomordowanych złożono wieńce i zapalono znicze. Uroczystości zakończyło modlitewne skupienie młodzieży z Izraela.
Na koniec posłużę się jeszcze jednym cytatem z uroczystości, jak powiedział Zbigniew Niziński: „Tyle po nas zostanie ile dobra uczyniliśmy innym”.
* niektóre źródła podają datę 18 lub 19 sierpnia
1) Christopher R. Browning: Zwykli ludzie. 101. Policyjny Batalion Rezerwy i „ostateczne rozwiązanie w Polsce”,
2) Biblia Tysiąclecia, Psalm 23.